Tháp Phú Diên là một trong những công trình kiến trúc gạch Champa sớm nhất còn lại ở khu vực Miền Trung, khoảng thế kỷ VIII. (Ảnh: Tường Vi/TTXVN)Vượt chừng 30km từ trung tâm thành phố Huế, xuôi về theo hướng Đông Nam, du khách đến với dải đất trải dài theo hướng Bắc-Nam nằm giữa biển Đông và đầm phá Tam Giang rộng lớn.
Tiếp tục xuôi về hướng Nam cách thị trấn Thuận An 14km là đến xã Phú Diên, huyện Phú Vang. Đi thẳng trục đường này, các bạn sẽ gặp một tấm biển cắm mốc Di tích kiến trúc nghệ thuật Tháp Phú Diên, rẽ phải 200m nữa là tới.
Tháp Phú Diên (hay còn gọi là Tháp Chàm) là một di tích lịch sử, văn hóa độc đáo được các nhà khảo cổ học tìm thấy vào năm 2001 (do trước đó bị cát phủ lấp), thuộc địa phận thôn Mỹ Khánh, xã Phú Diên, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế. Ngôi tháp có cấu trúc nguyên khối đất nung, không có mái và có vị trí đơn lẻ, khác xa các di tích Tháp Chàm khác.
Ngày 18/4/2001, tại cồn cát ven biển xã Phú Diên, huyện Phú Vang, nhóm công nhân khai thác khoáng sản titan trong khi đang làm việc đã phát hiện ra một khối gạch bị vùi sâu trong lòng cát từ 5-7m so với mặt đất.
Việc phát hiện Tháp Phú Diên dưới lòng cồn cát ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế đã thực sự thu hút sự chú ý quan tâm của nhiều người, đặc biệt là các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế.
Kết quả khai quật khảo cổ cho thấy, tháp có hình chữ nhật hướng Đông-Tây. Mặt bằng lớp dưới cùng của tháp dài 8,22m, rộng 7,12m, càng lên cao càng giật cấp thu nhỏ dần với các phần khác nhau gồm móng, chân tháp, thân và diềm mái. Toàn bộ chiều cao tháp còn lại từ 3,1-3,26m, do tháp bị lún nghiêng.
[Festival Huế 2022: Tháp Chămpa Phú Diên được công nhận kỷ lục thế giới]
Đế tháp có hình chữ nhật cắt góc, cao 0,29m gồm 4 lớp gạch xây liền khít tạo nền vững chắc cho thân tháp. Chân tháp cao 1,25m, kể cả phần thân và phần vòm cửa giả với nhiều lớp trang trí khác nhau. Thân tháp cao 1,36m. Lòng tháp hình chữ nhật hướng Đông-Tây, dài 3,9m, rộng 3,3m. Giữa có bệ thờ cao 0,73m, trên bệ có Yoni bằng sa thạch.
Cách 5m phía trước cửa chính của tháp có một bệ thờ được xây hình khối vuông bằng chất liệu gạch với kỹ thuật mài xếp liền khít cao 1,4m, cạnh dài 1,38m, chính giữa bệ còn một lỗ tròn đường kính 0,19m mà các nhà nghiên cứu nghi rằng trước kia đây là nơi đặt tượng thờ.
Dù trải qua khoảng thời gian dài nhưng tháp Phú Diên vẫn có màu gạch đỏ hồng và xốp. Theo nghiên cứu, gạch được làm từ đất sét và nung trong nhiệt độ thấp dưới 800-900 độ C. Tháp được xây bằng kỹ thuật mài chập kết hợp nhớt cây ô dước cùng với nước để tạo sự kết dính.
Tại khu vực khai quật, các nhà khoa học còn phát hiện một số đồ cúng tế như hộp gốm, chân đèn…
Tháp Chăm Phú Diên được công nhận đạt kỷ lục Thế giới. (Ảnh: Tường Vi/TTXVN)So với các tháp Chăm khác thì các họa tiết của tháp Phú Diên mang tính cách điệu và sơ khai hơn, dẫn đến phỏng đoán đây có thể là một tháp có từ rất sớm. Theo nghiên cứu của các nhà khảo cổ học, tháp Phú Diên thuộc nhóm tháp lùn trong nghệ thuật kiến trúc Champa. Đây là nhóm tháp khởi đầu của kiến trúc tôn giáo Champa trước khi chuyển sang kiểu kiến trúc vật liệu bền vững.
Kết quả phóng xạ carbon sau đó cho thấy tháp được xây dựng từ đầu thế kỷ thứ VIII, thuộc một trong những tháp Chăm cổ nhất Việt Nam.
Giới nghiên cứu nhận định, tháp Chăm này nằm trong phong cách chuyển tiếp giữa phong cách kiến trúc cổ Mỹ Sơn E1 sang phong cách kiến trúc tháp Hòa Lai…
Tháp được xây dựng và trang trí khá cân đối và hoàn chỉnh tạo nên một vẻ đẹp rất hài hòa. Các mảng trang trí của tháp có sự liên kết, liên tục, đối xứng và hòa nhập tạo nên ấn tượng mạnh.
Hình dáng của tháp được xây dựng rất tỉ mỉ mà không hề khô cứng và rườm rà. Phần chân đế, thân, diềm mái, hay 4 vòm cửa đều được thiết kế ở 4 mảng tường ngoài tháp tạo dáng vẻ uy nghi cho ngôi tháp.
Tháp Chàm được vùi sâu dưới lòng cát từ 5-7m, thấp hơn mực nước biển hiện tại là 3-4 m và chỉ cách mép nước biển 120m nên được gia cố xung quanh rất chắc chắn bằng bê tông để ngăn tình trạng cát lún. Ngoài ra, vì để chống sự xuống cấp của công trình bởi ánh nắng trực tiếp từ khi lộ thiên, Tháp đang được bảo tồn trong một nhà kính dày.
Tháp Phú Diên đã hiện diện trên bản đồ du lịch địa phương, phổ biến trên các phương tiện thông tin đại chúng, nổi tiếng về một địa điểm độc đáo… là cơ sở, tiềm năng để phát triển du lịch. Từ giá trị vật chất đến giá trị tinh thần, từ công trình kiến trúc đến văn hóa tâm linh… đều là những tiềm năng có thể khai thác phục vụ cho hoạt động văn hóa, du lịch.
Với những giá trị lịch sử nói trên, ngày 28/12/2001, Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã có Quyết định xếp hạng Tháp Phú Diên là di tích Kiến trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia.
Ngày 14/3/2022, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (VietKings) có quyết định xác lập Kỷ lục Việt Nam đối với Tháp Phú Diên với tiêu chí là “Tháp Phú Diên – Tháp Chăm cổ chìm sâu dưới cồn cát ven biển được khai quật và bảo tồn đầu tiên tại Việt Nam.”
Tiếp đến, ngày 30/5/2022, Liên minh Kỷ lục Thế giới (WorldKings) có quyết định xác lập Kỷ lục Thế giới đối với Tháp Phú Diên với tiêu chí “Tháp Chăm cổ bằng gạch chìm sâu dưới cồn cát ven biển được khai quật và bảo tồn đầu tiên trên thế giới”./.